آشنایی با ابزار بافت قالی
آشنایی با ابزار بافت قالی
هر حرفه، صنعت و هنری برای خلق و تولید نیازمند لوازم و ابزار مخصوصی است تا به کمک آنها به کار خود سرانجام بخشد. طی گذر قرن ها و سال ها انسان به این مهم پی برد که داشتن ابزار در جهت تولید سریع و راحت محصول یا یک اثر هنری کمک کننده و در بیشتر مواقع امری ضروری است.
از اولین فعالیت های بشری که نیازمند وجود ابزار بود ساخت خانه و شکار را می‌توان نام برد. انسان با گذر زمان و کنکاش در محیط اطراف به ابزارهای کمک کننده در این فعالیت‌ها دست یافت که شاید ابزارهای شکستن سنگ را بتوان جزو اولین ابزارهایی دانست که انسان برای نخستین چالش خود یعنی "بقا" ساخته است. این ابزارها جنسی از سنگ، استخوان و شاخه های درختان داشتند.
با پیشرفت و وسعت گرفتن آگاهی و دانش بشر نسبت به محیط پیرامون خود، شاهد استفاده بیشتر از مواد و وسایل در دسترس هستیم که در جهت تامین نیازها و زندگی راحت تر و بهتر مورد استفاده قرار گرفت. از این بین به طور حتم یکی از موارد حل مسئله خوابیدن و نشستن روی زمین سفت بود!
تلاش برای راحتی در محل زندگی ابتدا بوسیله‌ی استفاده از پوست حیوانات به عنوان زیرانداز یا تن پوش میسر می‌شد و بعدها با کشف قابلیت استفاده از گیاهان این امر توسعه و پیشرفت بیشتری یافت.
این پیشرفت بالطبع منجر به ساخت ابزار برای بافت منسوجات شد. از اولین این ابزارها کارد قالیبافی است که مربوط به عهد مفرغ است و از گورهای عصر مفرغ در ترکمنستان و شمال ایران کشف شده است.
دیگر ابزار کشف شده بر اساس نظر کارشناسان مربوطه، ابزاری است که بجای دفه برای کوبیدن فرش مورد استفاده بوده چرا که شبیه آن امروزه در برخی مناطق ایران با نام های متفاوت به کار می‌رود.
پر واضح است که ابزار در دست انسان هوشمند روز به روز تکامل یافت و متناسب با شرایط و استفاده بهتر و راحت آن شکل تازه تری به خود گرفت تا درنهایت به ابزاری که امروزه در قالیبافی کاربرد دارند رسید.
امروزه به طور کلی آن دسته از ابزراهایی که برای بافتن قالی بکار می‌روند تقریبا از لحاظ کارکرد در همه مناطق یکسان هستند، اما ممکن است در برخی مناطق نام ابزاری با منطقه‌ی دیگر متفاوت باشد یا اینکه یک ابزار در منطقه‌ای مورد استفاده باشد و در دیگر مناطق نه.
ابزار بافت قالی در کشور ما به دو دسته: ابزار قالیبافی در سبک ترکی باف و ابزار در سبک فارسی باف تقسیم می‌شوند.
ابزار در سبک ترکی باف شامل: قلاب، قیچي، سیخ يا پودکش، دفه است.
قلاب: وسیله‌ای چاقو مانند با نوک قلاب مانند است که برای گرفتن و تار یا بیرون کشیدن خامه از میان تار مورد استفاده قرار می‌گیرد همچنین لبه‌ی آن نیز به عنوان چاقو برای بریدن خامه بکار می‌رود. این وسیله به "قلاب تبریزی" نیز معروف است.
قیچی: قیچی مخصوص قالیبافی در سبک ترکی، منحصرا برای همین منظور ساخته می‌شود؛ به این شکل که تیغه‌ها و دسته قیچی در یک سطح نیستند و دسته بالاتر از تیغه‌ها قرار گرفته است.
سیخ یا پودکش: ابزاری فلزی و دارای انعطاف است که نوک آن قلاب مانند می‌باشد به عرض حدود ۲ سانتیمتر و طول ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر. با عبوردادن این ابزار از میان تارهای چله، به وسیله نوک قلاب مانند آن، پود (القاچ یا ارقاچ) را می‌گیرند و روی رج بافته شده قرار می‌دهنددر برخی مناطق این عمل با دست انجام می‌شود.
دفه (دفتین): دفه وسیله‌ایست فلزی عموما با دسته‌ی چوبی که قسمت فلزی آن از تیغه‌های فلزی با فواصل معین ساخته شده و در یک انتها یکی شده و دسته را تشکیل می‌دهند. دفه برای کوبیدن پودها و یک دست کردن رج‌های بافته شده بکار می‌رود. این ابزار را در نقاط مختلف ایران با نام های مختلفی از جمله دفه، دفتین، شانه و کرکیت می شناسند و از لحاظ شکل و شمایل دفه‌ای که در بافت ترکی به کار می رود با همتای خود در بافت قالی‌های فارسی متفاوت است.
ابزار در سبک فارسی باف شامل: چاقو(کارد)، قیچي، اره ( شانه یا سرکش)، کرکیت است.
چاقو(کارد): همانطور که از نام آن پیداست دارای تیغه فلزی و دسته است که برای بریدن اضافه‌های ریشه بکار می‌رود. بطور معمول اندازه‌ی آن حدود ۲۰cm است. این ابزار در بعضی مناطق حالت مستقیم و راست و در برخی مناطق حالت کمانی (به آن پاکی گویند) دارد و با تیغه‌ی پهن آن علاوه بر بریدن پرزها عمل کوبیدن و جلو کشیدن ریشه‌ها را نیز انجام می‌دهند.
قیچی: این قیچی در سبک فارسی باف همانند قیچی خیاطی‌ست اما یک تیغه در یکی از لبه‌های آن اضافه می‌شود که ارتفاعش هم اندازه‌ی ارتفاع پرزها است.
اره ( شانه یا سرکش یا قشو): از این ابزار که شبیه اره می‌باشد برای کرك گیری و جلوکشي ريشه های زده شده در حین بافت استفاده ميکنند در جهت حذف پشم‌های اضافه و همچنین این عمل باعث می‌شود گره ها به خوبی در جای خودشان قرار بگیرند . شانه را قبل از قیچی زدن و از محل بافت گره‌ها در جهت خواب فرش می کشند. این عمل نه تنها باعث جاافتادن گره‌ها می‌شود بلکه باعث صافی و یکنواختی قالی نیز می‌گردد.
کرکیت: این ابزار همانند دفه می‌باشد که پیشتر ذکرشد اما با اندک تفاوت ظاهری و وزن بیشتر نسبت به دفه.
ذکر این مطلب مهم است که ابزار مورد استفاده در قالی بافی به این چند مورد ختم نمی‌شوند زیرا این امکان وجود دارد که در برخی مناطق ابزار خاصی که تا امروز مورد توجه نبوده و یا کاربرد آن به دلایلی محدود به ایل و طایفه‌ی خاص یا منطقه ای ویژه باشد بکار برده شوند، یا ابزار مورد استفاده به تناسب شیوه‌ی بافت خاص آن منطقه با نمونه های موجود در دیگر مناطق متفاوت باشد. آنچه که روشن است این که؛ تمامی ابزاری که با توجه به مورد استفاده آن، راحتی بکار گیری آن و شرایط خاص هر اقلیم ساخته شده‌اند، همگی به منظور رسیدن به یک نتیجه مناسب ساخته شده‌اند و چه بسا گوناگونی و تفاوت کما بیش آنها قابل انتظار است و لازمه شناخت همه این ابزار تحقیق در همان اقلیم و جستجوی استاد کارانش می‌باشد.