گرههای رایج در فرش دستباف
دنیای بزرگی که ما در آن زندگی میکنیم از همان ابتدا شاهد اتفاقات زیادی بوده که برخی برای انسان امروزی روشن شده و برخی نه! بررسی زندگی انسان و دیگر جاندارن از گذشتههای دور تا کنون و ردپای او در محیط پیرامون اگر در مواردی باعث بدست آمدن شواهد عینی شده به همان میزان باعث تفاسیر و حدس و گمانهای بسیاری هم هست. همانطور که اشاره شد بدیهی است که برای "زنده ماندن" فعالیتهای بنیادینی وجود دارد که "آب و غذا" و "خانه امن" مهمترین آنهاست. با توجه و مقایسه میتوان این چالش را در همه مخلوقات یکسان یافت. درختانی که برای رشد به نور نیاز دارند، شاخ و برگهایشان را راهی آسمان میکنند و ریشههایشان را در خاک میدوانند یا پرندهای که برای محافظت از تخمهایش لانهای از شاخ و برگ درختان در هم میتند.
وقتی از غریزی ترین و ذاتی ترین اعمال مخلوقات سخن به میان میآید، شامل اجدادمان نیز میشود، اینکه چطور گیاهان را در هم میتنید که لباسی به تن داشته باشد یا زیراندازی برای نشستن و خوابیدن. انسان هوشمند همزمان با احساس نیازهایش علماش نیز رو به پیشرفت است، برای مثال از "به هم تنیدن"های ساده و ابتدایی به "گره" و "بافت" رسید و به دنبال آن ابداع بیشمار تکنیک و ابزار که همگی برای بهتر شدن کیفیت زندگی صورت گرفته و میگیرد.
تبدیل الیاف و شکل گرفتن منسوجات و آن چیزی که بشود نام های مختلف بر آن نهاده شود مانند؛ پارچه، فرش و ... می بایست عملی بر روی الیاف انجام بگیرد تا با کنار هم قرار گرفتن آنها یک محصول یکپارچه بدست آید که به اصطلاح به آن عمل "بافت" گفته میشود.
قالیبافی و بافت انواع فرش دستبافت در مناطق مختلف کشورمان با شیوه ها و تکنیکهای مختلف بافت از گذشته تا کنون رواج دارد و این مسئله موجب ایجاد تنوع در انواع گره گذاری نیز شده است.
گره همان پرزیست که حول محور چله های زیر و رو عبور داده میشود و نامهای دیگری چون ریشه ، خفت ، پیچه ، گند ، ایلمه و یا ایلمک نیز دارد که همه به یک معنا هستند.
مقدار تراکم گره ها و ظرافت آنها در کیفیت فرش و همچنین مرغوبیت آن تاثیر مستقیم دارد، یعنی هرچه تعداد گره ها بیشتر باشد، کیفیت فرش نیز بالاتر خواهد بود بنابراین نوع و تعداد گره دو ویژگی مهم فرش میباشد. در ایران تعداد گرهها در هر ۷ سانتیمتر را رج میگویند.
همانطور که اشاره شد "گره" با قرار دادن نخ یا خامه دور تار باعث نمایان شدن نقش و نگار و همچنین شکل گرفتن بدنه و جسم قالی میشود و قطعا دقت در بافت گره، یکی ازعوامل تعیین کننده در تولید یک قالی باکیفیت است.
طبق روشهای بافت از گذشته تا امروز به طور کلی دو نوع گره متداول است: گره متقارن و گره نامتقارن؛ البته با ایجاد تغییر در شرایط و مقتضیات زمان گرههای غیرمجازی نیز مورد استفاده قرار گرفت به نام گره جفتی و بی گره که به توضیح اجمالی هر کدام خواهیم پرداخت.
گره متقارن:
این نوع گره بیشتر در مناطق آذربایجان بکار میرود و به نام "گره ترکی" نیز معروف است.
گره ترکی در بافت قالی این امکان را میدهد که با استحکام بالا و ظرافت بافته شود و امکان تقلب و گره جفتی در این نوع بافت به حداقل میرسد.
گره نامتقارن:
معمولا در بافت فرشهای مناطق اصفهان، اراک، قم، یزد و خراسان و ... بکار میرود. این نوع گره مناسب فرشهایی با تراکم بالاست.
لازم به توضیح است که هر کدام از این گرهها دارای مزایا و معایبی هستند که بسته به فرشی که برای آن استفاده میشوند مناسبترند.
گره جفتی:
گره جفتی به جای دو تار روی چهار تار قرار میگیرد
که باعث بالا رفتن سرعت بافت ولی در عین حال پایین
آمدن تراکم گره میشود و سطح فرش بسیار شل به نظر
میرسد و دوام زیادی نخواهند داشت.
بی گره یا U:
در حقیقت در این نوع پود فقط به شکل U از پشت
تار عبود میکند. فرش بافته شده با این روش استحکام
خوبی ندارد.
نکتهی قابل ذکر این است که مرغوبیت و کیفیت بالای فرش با میزان تراکم گرهها و ظرافت آنها رابطهی مستقیم دارد. به عبارتی هر چه تعداد گرهها بیشتر و ظریفتر باشد کیفیت فرش نیز بیشتر است.
انواع دیگری از گره موسوم به گرههای هنری نیز وجود دارند که بیشتر دربافت فرشهای تزئینی و تابلوفرشها بکار میروند.
قالیبافی به عنوان هنری که قرن ها به آن پرداخته شده، با تکنیک های مختلف گره زدن و بافت در مناطق مختلف توسعه یافته است. از مهم ترین مزیت های فرش دستباف در قیاس با دیگر کالاهای مشابه "گره" میباشد چون این ویژگی خاص بسته به منطقهای که بافت فرش در آن صورت میگیرد تغییر میکند و باعث ایجاد تنوع بالا در فرش دستباف از نظر کیفیت، طرح و نقش و ابعاد میگردد. همچنین یکی از دلایل "دوام و ماندگاری" فرش دستباف و صد البته با همراهی هنر دستان استادان قالیباف به حساب میآید.