رنگرزی فرش دستباف
بحث "رنگ" و حضور آن در زندگی بشر قدمتی دیرینه دارد، کما اینکه در شواهد و آثار تاریخی بجا مانده در گوشه گوشه‌ی دنیا وجود رنگ و تمایل انسان به بازسازی طبیعت در زندگی روزمره‌ی خود کاملا به چشم می‌خورد. همه‌ی ما امروزه از تاثیرات رنگ بر احساسات و عواطف هر موجود زنده‌ای مطلع هستیم و انسان در سیر تحول و تکامل زندگی خویش، در هر دوره به نوعی متوجه این واقعیت بوده است. در نقاشی‌های دیواری درون غارها، حکاکی‌ها، مجسمه‌ها و ... که قدمت آنها به 80000 سال قبل برمی‌گردد، طبق یافته‌ها از رنگ های سیاه و زرد و قرمز که عمدتا رنگ های معدنی ( اکسید های آهن - منگنز) است استفاده شده و این استفاده‌ی جسورانه از رنگ در آثار یاد شده به طور حتم برای آنان خالی از معنا و مفهوم نبوده است.
برای مثال رنگ "قرمز"؛ شاید به جرأت بشود گفت که این رنگ پیشینه و قدمت و جایگاه ویژه‌ای در این بین دارد، قرمز رنگ "خون" و رنگ "زندگی و حیات" در اولین برخورد انسان با مرگ برای وی قابل لمس بوده است. برخی از آداب اجداد و نیاکان‌مان را می‌شود امروزه در رسوم قبایل مختلف که در گوشه کنار دنیا زندگی میکنند دید. استفاده از خون یا همان رنگ قرمز به نشانه "حیات" روی اجساد مردگان در برخی از این قبایل از نشانه‌های بارز مفهوم رنگ در زندگی است. استفاده از رنگ در مجسمه ها و مکان های زندگی و ظروف مورد استفاده انسان، بعدها در تمام زوایای زندگی او گسترش یافت تا جایی که برای آرایش صورت (فراعنه مصر) و استفاده در صنعت نساجی نیز بکار برده شد.
تقریبا حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد بعد از تصرف مصر به دست مهاجمان شرقی، مصریان با کشت، ذخیره حبوبات و اهلی کردن حیوانات با صنعت نساجی آشنا می‌شوند. در برخی آثار بجا مانده، مصریان لباس های سفید که بعضا پشمی است (به خصوص در مراسم مذهبی) به‌تن دارند. همچنین از دوران طلایی فراعنه مصر بقایای چند کارگاه رنگرزی و پاتیل های مخصوص رنگرزی بجا مانده است و دستور تهیه رنگ و شیوه رنگرزی با گیاهانی نظیر زعفران، زردچوبه،رنگ وسمه ( اساتیس ) و هم چنین رنگ های قرمز دانه،روناس،بقم سرخ و ریشه گیاهی بنام الکانت برای رنگ قرمز داده شده است. از ترکیباتی نظیر سولفات آهن، ادرار، زاج سفید و رنگ آهن به عنوان دندانه و سرکه و آبغوره به عنوان اسید کمکی یاد شده است. در رنگرزی با وسمه که نوعی رنگ تخمیری است، مراحل عمليات تخمير و احيا به طور کامل شرح داده شده و از مواد کمکی دیگری نظیر خاکستر ، آب آهک، کود و بعضی دانه های بلوط و مازو نام برده شده است.
در منطقه آسیا همزمان با تمدن مصر، در تمدن هایی مانند هند و چین شواهد بسیاری مبنی بر استفاده از رنگ در آثار مجسمه سازی و نقاشی و بعدها در منسوجات مورد استفاده برای لباس به جا مانده است. اگر اولین ابزار سفالگری و چرخ ریسندگی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد را که در غرب ایران کشف شده و مربوط به دوره تمدن ایلامی هاست را آغاز سفالگری و ریسندگی بدانیم، بی تردید در این مناطق تولید پارچه و استفاده از رنگ باید قدمتی کهن داشته باشد. تداوم این پیشرفت بشری را در بین النهرین و سپس در تمدن بابل می‌بینیم؛ بابلی ها علاوه بر استفاده از رنگ های پرتلألو و زیبا در بناهای خویش، در بافت و رنگ آمیزی پارچه نیز مهارت فراوانی داشته اند.
از تمدن‌های پرسابقه در گسترش رنگ و رنگرزی شاید به جرأت بتوان گفت تمدن‌های مدیترانه‌ای بیشترین تأثیر را داشته‌اند. به گفته هرودت (مورخ یونانی) رنگ قرمز ارغوانی معروف به تير( ازشهرهای فینیقیه) در 1600 سال پیش از میلاد در جزیره کرت کشف شد و تمدن دریایی فینیقیه از تجارت این رنگ که از غده ای در کنار مجرای تنفسی نوعی حلزون دریایی به دست می آمد، همراه با پشم سود فراوانی به‌دست می آورد. این رنگ در ایران با شنل های ارغوانی سرداران هخامنشی شهرتی جهانی داشت. بدین ترتیب می توان گفت که رنگرزی گسترده به مفهوم صنعتی و تجاری با استفاده از رنگ های حیوانی و سپس رنگ های گیاهی نظیر زعفران و بلوط و پوست گردو شروع شده است.
تاریخچه رنگرزی در ایران با استناد به آثار بجا مانده، به ردپای کارگاه قالیبافی شاهان هخامنشی برمی‌گردد یعنی به دوران قبل از اسلام. از دیگر شواهد، نوشته‌ای مبنی بر وجود یک قالی ارغوانی بر روی مزار کوروش است. بدین ترتیب آغاز هنر و دانش رنگرزی را با قالیبافی می‌توان همزمان دانست، این هنر و دانش در دوره ساسانیان با پارچه های بسیار زیبا و فرشهای " بهارستان و بهارخسرو" بسیار درخشان و پر اهمیت شد و در دوره های بعد، هنرمندان و صنعت‌گران دوران صفویه این هنر را به اوج پیشرفت و حد اعلای خود رساندند.
با توجه به پیشینه‌ای که بیان شد؛ رنگ آمیزی قالی به صورت سنتی در ایران قدمت صدها ساله، که تا به امروز ادامه دارد. امروزه رنگرزهای سنتی برای رنگرزی الیاف از فرآورده های گیاهی ، حیوانی و معدنی استفاده می کنند. این رنگها مخصوصا در فرش، به مرور زمان تغییر میکنند و همین جذابیت فرش ایرانی است که با گذشت زمان و کهنه شدن، فرش همچنان باارزش و جذاب باقی می‌ماند.
رنگرزی در کل به دو روش سنتی و مدرن انجام میگیرد.
رنگرزی سنتی
رنگرزی نخ قالی در هر منطقه‌ای ، به روش ویژه آن منطقه و با رنگزاهای مخصوصی که در همان منطقه یافت می‌شوند انجام میگیرد. در رنگرزی سنتی از سه روش: مستقیم ، تثبیت کننده و خُمی برای رنگ کردن الیاف بهره می‌گیرند که در ادامه به توضیح هر کدام پرداخته خواهد شد.
روش مستقیم: جزو قدیمی‌ترین روشها برای رنگرزی است و در آن برای تهیه رنگ مستقیما از مواد طبیعی استفاده میکنند. به طور مثال برای رنگ ارغوانی از "ارغوان" و رنگ نیلی از "ایندیگو" و گلهای آبی رنگ استفاده میکنند.
روش تثبیت کننده: در این روش ابتدا الیاف پشم با نمک‌هایی مانند نمک های آلومینیوم ، آهن ، قلع و مس که از تثبیت کننده های رنگ هستند، فرآوری می‌شوند. این نمک ها باعث می شوند مواد رنگی روی الیاف پشم بنشیند و تثبیت شود. از همه مهمتر تثبیت کننده، میزان شدت رنگ روی الیاف را مشخص میکند از این رو برای ایجاد طیف رنگهای مختلف روش مؤثری بحساب می‌آید.
روش خمی: در این روش ، رنگ نامحلول در آب طی فرایندی تخمیر و استخراج می شود. سپس رنگ اکسید شده و رنگزا، به رنگزای محلول در آب تبدیل می شوند. این رنگزاها با توجه به تمایل به جذب، بسته به دما، مقدار سود، هیدروسولفیت و نمک مورد نیاز در رنگرزی در شرایط مختلفی به الیاف رنگ می‌دهند. در این روش وقتی رنگ و پشم را داخل خُم می اندازند و پس از طی کردن شرایط خاص هر رنگزا، آن را از خم بیرون می آورند، رنگ، اکسید شده و دوباره همان رنگ نامحلول در آب را به الیاف می‌دهد.
در ادامه به برخی رنگزاهای طبیعی گیاهی، حیوانی که در رنگرزی فرش رایج هستند می‌پردازیم:
از رنگزاهای گیاهی: روناس، اسپرک، نیل، گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل رنگ، گل جعفری، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق، زعفران، جا شیر و غیره از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از مواد رنگزای آنها در رنگرزی استفاده می شده است. برخی رنگزاهایی که منشا آنها حشرات هستن عبارتنداز:
حشره قرمز دانه مدیترانه ای
این حشره روی درخت بلوط قرمز زندگی می کند؛ درخت بلوطی که در سواحل مدیترانه و کوه های زاگرس ایران رشد می کند. گونه های ماده قرمز دانه مدیترانه ای پُر از لارو های متولد نشده را جمع آوری می کنند ، در سرکه انداخته و سپس خشک می کنند. با این روش رنگ قرمز روشنی با سایه زرد کم رنگ شبیه به قرمز روناسی ایجاد می شود.
حشره قرمز دانه آرارات
قرمز دانه آرارات که با نام علمی پورفیروفورا هاملی هم شناخته می شود ، روی ریشه های دو نوع علفی زندگی می کند که در باتلاق های نمکی رود ارس رشد می کنند. این حشره رنگزا ، روی ابریشم رنگ صورتی ملایم ، و روی پشم ، رنگ قرمز تیره به وجود می آورد.
حشره لاک
حشره لاک یا کریا لاکا ، بومی هندوستان و سایر کشورهای جنوب شرقی آسیا است. این حشره ماده ، بدون بال و باردار روی شاخه های گیاهان می نشیند و شیره آن ها را می مکد. سپس صمغی را ترشح می کند که در نهایت همه کولونی را می پوشاند. این شاخه ها را جمع آوری کرده ، فراوری کرده و رنگ قرمز از آن می گیرند.
بجز رنگزاها در رنگرزی ابزار و مواد دیگری مورد استفاده قرار میگیرد از قبیل:
-پاتیل (ظرف) یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن انجام میگیرد و می‌بایست از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت مانند استیل یا مس باشد.
-ترازو برای توزین
-دماسنج برای اندازه‌گیری دمای حمام یا پاتیل رنگ
-همزن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار می‌رود.
-ظروف شیشه‌ای مدرج مانند بشر، ارلن، لوله‌های آزمایشگاهی و… برای اندازه گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها و…
-نمک‌های معدنی مانند زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع، نیکل و کبالت و…
لازم به توضیح است که این مواد معدنی برای فرایندی به نام "دندانه کردن" الیاف استفاده می‌شوند.
-مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و….
-اسیدها مانند اسید تارتاریک، اسید لاکتیک، اسید اگزالیک، اسید استیک، اسید سیتریک و همچنین بعضا از اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریک واسید کلریدریک نیز استفاده می‌شود. در گذشته به جای اسید لاکتیک از دوغ استفاده می‌شد.
-آب
مراحل رنگرزی
۱- خیساندن کلاف: ابتدا برای زدودن آلودگی و چربی از الیاف، کلاف پشمی یا ابریشمی را در پاتیل آب گرم برای چند ساعت خیس می کنند، سپس آب آن را گرفته و در آب ۳۰ تا ۳۵ درجه همراه با مقدار کافی پاک‌کننده می‌شویند. پس از آن مجددا آبگیری کرده و با آب معمولی می شویند و پس از مرحله آبگیری خشک میکنند. این کار در نهایت باعث ثبات رنگ و کیفیت بیشتر رنگ خواهد شد.
۲- دندانه کردن پشم: یعنی فرایندی که باعث بالا بردن ثبات و ماندگاری رنگ روی الیاف شود. برخی از این مواد منشاء معدنی دارند و برخی نباتی هستند. دندانه های معدنی با آب ترکیب می‌شوند که برخی حاوی رنگ و برخی دیگر بدون رنگ هستند. دندانه کردن به این ترتیب است که داخل ظرف حمام که گرم شده آب میریزند و به دمای ۷۰ درجه سانتی گراد که رسید مواد معدنی را اضافه میکنند، بعد از ۲۰ دقیقه کلاف شسته شده و نمدار را داخل ظرف حمام کرده و یک ساعت با دمای ۸۰ درجه سانتی گراد ( برای ابریشم ۷۰ درجه سانتی گراد ) قرار می دهند. قابل ذکر است که زمان لازم برای دندانه های مختلف، متفاوت است.
۳- رنگرزی: وقتی حمام رنگ آماده شد کلاف های شسته و دندانه شده را داخل حمام رنگ وارد می کنند. دمای را به تدریج بالا میبرند تا به دمای جوش برسد و به مدت یک ساعت کلاف ها را در رنگ می‌جوشانند و هر ۵ دقیقه کلاف را با چوب همزن زیر محلول رنگ میگردانند تا الیاف بطور یکسان در معرض رنگ قرار گیرند. بر اثر تبخیر، حجم محلول رنگ کم می شود، بنا براین با اضافه کردن مقداری آب جوش محلول را همواره در ۲۰ تا ۳۰ برابر وزن کلاف نگه می دارند.
پس از اتمام زمان مورد نظر، جوشاندن را متوقف کرده و می گذارند تا حمام رنگ به تدریج سرد شود. سپس کلاف ها را خارج کرده اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد می‌شورند و آبگیری میکنند و در نهایت در مجاورت هوای خشک قرار می دهند.
بدین ترتیب کلاف برای شروع بافت فرش آماده می‌شود.
رنگرزی مدرن یا صنعتی
در کارگاه‌های رنگرزی مدرن، همه مراحل عنوان شده در رنگرزی سنتی به صورت خودکار و مکانیزه انجام میگیرد. به طور مثال به جای پاتیل یا حمام رنگ از دیگ‌های بخار استفاده می‌شود که در بالا رفتن دقت در رنگرزی بسیار تأثیرگذار است. در رنگرزی صنعتی در مرحله اول نخ ها را به اصطلاح شل می پیچند. این کار بوسیله دستگاه اشلاب فورس انجام می شود. دستگاه اشلاب فورس بوبین های سوراخ داری دارد که نخ ها دور آن می پیچند. کاری که این سوراخ انجام می دهند، تماس رنگ با نخ است. در مرحله دوم باید بوبین ها وارد محل و محفظه بوبین شود و به صورت مناسب چیدمان آنها صورت گیرد. محل قرار گیری بوبین ها دو نوع است: محفظه بوبین کوچک و محفظه بوبین متوسط. تفاوت این دو محفظه در ظرفیت بوبین هایی است که می تواند داخل آنها قرار داد. نوع متوسط آن 330 تا و نوع بزرگ آن تا 500 بوبین در آن جا می گیرد. در مرحله سوم بوبین را داخل دیگ بخار می گذارند تا فرایند رنگرزی آغاز شود. البته قبل از همه این مراحل نخی که قرار است، رنگرزی شود باید شسته شده و بدون چربی باشد. شستن نخ را با صابون صنعتی انجام می دهند.
در قسمت پشت مخزن و دیگ بخار تانک هایی وجود دارد که در طول فرایند مقدار آب لازم را به مخزن اصلی انجام می دهد. بعد از آن نوبت رساندن دما به 100 درجه سانتیگراد است. این دما باید حدودا 45 تا 60 دقیقه تداوم داشته باشد. بعد از یک ساعت نوبت به تزریق آب سرد خواهد رسید، هدف از تزریق آب سرد، سرد کردن حمام است. بعد از سرد کردن حمام کالای رنگرزی را خارج کرده و شستشو می دهند. در رنگرزی صنعتی از آمونیاک به عنوان تثبیت کننده رنگ استفاده می کنند و برای خنثی کردن آن هم اسید استیک بکار می رود.
مرحله آخر در رنگرزی صنعتی شستن کالای رنگرزی با آب معمولی است، این کار برای از بین بردن اسید روی کالا انجام می شود. برای آبگیری کالا حدودا یک ساعت و برای خشک کردن آن 4 ساعت زمان لازم است. بعد از خشک کردن نخ ها آماده بوده و می تواند روانه بازار شود. به طور کلی فرایند رنگرزی صنعتی به خاطر استفاده از دستگاههای مکانیزه و عدم دخالت انسان در آن البته به صورت مستقیم، با دقت بیشتری انجام می شود. نکته مهم اینکه باید نسبت رنگ و مواد کمکی و دندانه استفاده شده در این فرایند کاملا دقیق و تعیین شده باشد تا نتیجه کار کیفیت مناسب داشته باشد. استفاده کم و یا خیلی زیاد از مواد کمکی و یا دندانه ها می تواند رنگ مورد استفاده را خیلی تیره و کدر و یا خیلی روشن کند.
رنگرزی الیاف چه به صورت سنتی و چه به صورت مدرن امری بسیار حساس و نیازمند دقت فراوان می‌باشد، چه بسا نتیجه زحمت بافنده در گرو همین الیاف می‌باشد چرا که بدون وجود رنگ، نقشی آفریده نمی‌شود. بطور کلی در رنگرزی نه تنها مهارت رنگرز در استفاده از مواد رنگی بسیار مهم است بلکه مهارت او نیز مطرح است. انتخاب مواد رنگی با کیفیت از جانب رنگرز عامل درخشندگی رنگ و ثبات آن است، اما از طرفی فرش هایی وجود دارند که الیاف آنها با مواد رنگ دار مرغوب رنگ آمیزی شده، ولی به دلیل مهارت ناکافی رنگرز وعدم نفوذ رنگ به داخل الیاف، فرش رگه دار شده و یا بلعکس بر اثر اشباع الیاف از مواد رنگی، موقع روی هم انداختن فرشها، رنگ های اضافی به دیگر فرش ها سرایت می کنند.
در آخر خالی از لطف نیست به این نکته نیز اشاره کنیم که؛ با در نظر گرفتن رعایت مسائل لازم و مهم از جانب رنگرز و کیفیت رنگدانه و مراحل و مهارت ایشان، نکاتی وجود دارند که رعایت آنها برای نگهداری و حفظ رنگ فرش و دوام آن مهم می‌باشد. رنگهای گیاهی وقتی در معرض مواد شوینده، نور، رطوبت، گرد و غبار و آلودگی قرار بگیرندکیفیت رنگ آنها تغییر میکند که بهتر است با توجه به همه این مسائل و فراهم کردن شرایط مناسب برای فرش‌مان به طول عمر آن بیافزاییم.